Xizronga i pfindla dzrezru

Xizronga i pfindla dzra vhanu lavapsaliwiki vava vatsrhama axifundzrankulu ni le doropeni dzra kaMaputsru, kambe dzrile khombzeni dzra kulahleka. Mimbangu ya kukazri ya internet yikumbetela lesvaku vavulavuli va xizronga vatlhasa kolomu ka 420.000 kuya ka 700.000 wa vone, kambe tinhlayu letipfaka andzreni ka tiko tikomba kuxika lokutsremaka nhlana ka ntsrengo wa vavulavuli va lidzrimi ledzri. Hi xikombiso, ka xitsralisa xa 1997, kukumiwe lesvaku afa ku ni kutlulanyana 205.064 va vavulavuli va xizronga, nhlayu leyikhweliki ka xitsralisa xa 2007 yiya ka 265.829. Nambitanu, lexihlamalisaka ngopfu svinene hi lesvaku, hi kuya hi xitsralisa xa 2017, vavulavuli va xizronga svosvi i 58.486 wa vone ntsena, lani 37.212 vahanyaka svifundzreni sva kuhambanahambana, kasi 16.293 vakumeka adoropeni dzra kaMaputsru. Keyenceka yini akuva nhlayu leyi yiwa hi ndlela leyo, leyichavisaka? Ahizrangeni hi kutlhamuxela lesvaku xizronga i yini nasvone xikhaneliwa kwini.

Xizronga xiyenca xiyenge ka ntlawa wa tindzrimi tizrazru letijulaka kufana ni leti vavulavuli va tone vatwisisanaka na vangavileli mutoloki, kunga leti: xizronga, xichangana ni xitshwa. Hi ntolovelo, la Musambiki, ntlawa lowo wa tindzrimi wutiviwa svanga xitsonga. Xizronga ahi lidzrimi dzra xiloso xa kukazri. Handle ka xifundzra hinkwaxu xa doropa dzra kaMaputsru, i khale xikhaneliwa hi vayaki va le svifundzreni sva kaManyisa, kaN’wamba, Murakweni, kaMatsrolo, Bowana, Namahaxa, kaTembe, Mathuthwini ni le xihlaleni xa kaNyaka. Andzreni ka svifundzra lesvi hinkwasvu minkama hinkwayu kuve ni vhanu va sviloso sva kusiyanasiyana, nambiloko sviloso sva kukazri svitiveka ngopfu kutlula svin’wana. Hinkwavu vahanyi va mimbangu leyo i vazronga, lesviliki i vhanu vabuyaka hi tlhelo dzra Wuzronga, kumbe Wuxa. Ntsena, svangahesvi vatsravukanisiwiki hi mimpfhuka xizronga lexi vakhanelaka xone axifani hinkwaku.

Kusukela amugangeni lowu namunhla anga doropa dzra kaMaputsru kuya kaMatsrolo na Bowana, kuyatlhasa ni le Murakweni, kukhaneliwa xizronga lexijulaka kufana svinene, lexivitaniwaka xinondzrwana. Le kaManyisa ni wukalanga hinkwaku (anga halahaya ka Nambu wa Nkomati), kukhaneliwa xikalanga, kumbe xilwandle. Le kaN’wamba ni Namahaxa, kukhaneliwa xihlanganu, anga xizronga lexijulaka kupatsrela ni xichangana. Kasi le kaTembe, ni kaNyaka ni le Mathuthwini kukhaneliwa xizingili, lexi vanyingi hi kuhoxa valiki i xindindindi. Hi kuya hi mihandzru ya xitsralisa xa 2017, le Murakweni ku ni 13.801 wa vhanu lava xizronga xinga lidzrimi dzravu dzra mapsaliwa, kasi le Mathutwini ku ni 12.540, kulandzra xifundzra xa kaMatsrolo ni 7.289, ni xihlale xa kaNyaka ni 4.751 wa vavulavuli. Bowana a ni 1.573, kasi kaManyisa ku ni 1.362. Vayaki va svifundzra sva kaN’wamba na Namahaxa, loko vatlhanganisiwa votlulanyana ntsena 600. Lavan’wana vahangalake kaMubukwana (3.099), kaMavota (2890) ni kaTembe (2381) svinga svifundzra sva doropa dzra kaMaputsru. Svifundzra svin’wana, anga kaMaxakeni, Nhlambankulu ni kaMpfumu, loko kutlhanganisiwa nhlayu ya vazronga, kukumiwa kolomu ka 3.170 ni kuhlamula. Xana vazronga va mimbangu leyo hinkwayu veya kwini lakakuva nhlayu yavu yingahatati nkombe?

Handle ka kuganaganeka, akumiwanga hi khombo dzra kufa hi ntlawa hi nkamanyana. Svitikomba na kuzruzra ka vhanu vanyingi lavapsaliwaka Nyambana ni le kaGaza, kupatsra ni le ka svifundzrankulu svin’wana sva tiko, akuva vatayampsisa wutomi bzavu axilungwini (ntsindzra wa tiko), sviyence lesvaku tindzrimi tin’wana na tone tikuma mbangu atikweni dzra muzronga. Xichangana ngopfungopfu hi xone xikumiki mbangu wukulu aWuzrongeni hikusa xifana ngopfu ni xizronga, nakone ka vhanu lavapfaka hi le halahaya ka Nambu wa Save, svivanabzalela ngopfu kuxidondzra svanga lidzrimi dzra le kaMaputsru kutlula xizronga. Handle ka lesvo, vavulavuli va xichangana vakucetele ndlela leyi vazronga vakhanelaka ha yone lidzrimi dzravu. Xilesvo, vazronga vadzrivale mazritu yavu vasungula kutekelela ya xichangana. Hi xikombiso, vasive mazritu ya kufana ni mavimbi hi magandlati, ntita hi ndhambhi, xihlayelamfuzri hi ntiyiso, kuzuka hi kupshuka, kubekisa hi kuhlayisa, wuxale hi thonjhi, ni man’wana ya kutala. Kutani loko vhanu vatizrisa mazritu lamatolovelekiki ngopfu ya xichangana, svivayenca valahlekela hi ntimbuluku wavu, vatihlaya lavavulavulaka xichangana. Asvihlamalisi loko xitsralisa xa wugamu xikume lesvaku vavulavuli va xichangana axifundzrankulu xa kaMaputsru ni le Doropeni dzra kaMaputsru i 819.416.

Kambe svingayenceka vanyingi va lava valiki vakhanela xichangana nakunene vakhanela xizronga, ntsena voka vangadzritivi lidzrimi dzravu. Valutukela xizronga ni xichangana. Kutala ka vayaki va le kaMaputsru loko vavutisiwa lesvaku vakhanela yini handle ka xiputukezi svanga lidzrimi dzra le kaya, vali vakhanela xichangana ntsena hilesvi vayingeliki van’wana vahlaya tanu. Kambe loko wovavutisa lesvaku vahlayisa kuyini hi xilandi minchumu leyilandzrelaka, nhlamulo yitakomba lesvaku vaphazamile – vavulavula xizronga na vangasvitivi!

Hivutise vange vangani lesvi: Como você diz…? Quero falar contigo; Garrafa; Esqueci-me; Desculpa; Três pães; Cultivar; Tia (irmã do seu pai); Venha aqui; Vou chegar agora.” Tinhlamulo ta vanyingi atikomba lesvaku vakhanela xizronga, nambilesvi avakholwa lesvaku vakhanela xichangana. Nambilesvi vapfiki vaphazama mahlayela ya Xinyondzroma, vanyingi vate: Nijula kukhanela na wene; Xigadzrana, Nidzrivalile; Nidzrivaleli; Mapawu mazrazru; Kudzrima; Zrazrana; Buya halenu; Nitatlhasa svosvi. Vave vatsrongo lavatiki: Nilava kukhuluma na wena; Bolhela; Niyorivala/Nikhohlwile; Nirivalele; Mapawu manharu; Kurima; Hahani; Hingata seni; Nitafika svosvi. Mhaka leyi yihiyenca hikholwa lesvaku vanyingi vophazama loko vaku vakhanela xichangana; vapimisa lesvaku xichangana ni xizronga hi svo sva svin’we, kasi asvi xitanu.

Hi tlhelo dzrin’wana, kutlakuxiwa lokutlulaka mpimu ka xilungu nakone kuve ni xiyandla akupumbeni ka nhlayu ya vavuluvuli va xizronga. Khale ka wukolonyi, valungu avaku xilandi “é língua de cão (i lidzrimi dzra mbzana)”. Lesvi sviyence lavaviki ni njombo ya kuhluvuka vatekelela xilungu hi wusimiladu. Kasi va kutala, nambilesvi vapsaliwiki kumbe vakuleliki antsrhaku ka nkhululeko, vatame vasindzrisiwa kudondzra xilungu hi ndlela leyixinyikaka lisima ngopfu kutlula xilandi. Le xikole asvitsimbisiwa kukhanela xilandi. Avaku: “É proibido falar landim.” Kutlhase lani kutani hi ndlela ya ntumbuluku vanyingi, loko vapsala vana, avovhela vavadondzrisa xilungu akuva vangahlupheki loko vaya xikole. Namunhla wa siku kutani vavulavuli va xilungu lavaliki vaxidondzre ka vamamana wavu kaMaputsru i 1.414.636. Na svolesvi svipumbe nhlayu ya vazronga.

Svile livaleni lesvaku pfindla dzrezru kutani dzralahleka. Nakone loko kungayenciwi nchumu, dzritafa, na dzrimitiwa hi xichangana ni xiputukezi. Ngopfungopfu lesvi svosvi vanyingi vahlulekaka kuheta mineti kumbe tibizri na vavulavula xilandi! Utavakuma na vapatsrela ni xilungu, vaku: “Tolo nifambe nipaseyara ni namuradu wanga, hiya praya, nigama nimuka hi madzanovhi. Nitlhase nixjantara na nisixtira novhela, nigama nitiyela kwartu, nitlhela nikonvhersara ni namuradu wanga… Ahoenvhiyarelana mamensaxji ate mavhintiduwax. Nigama nixkutara muzka pra niganya kukhutsiyela.”

Nyandhayeyo! Xizrongooo! Xahoneteliwa, xikhaveteliwa, xibvobvonyeteliwa. Kambe, loko xizronga mpela xili pfindla dzrezru, hifanela kuxibekisa akuva hitaxinyika tinxaka letahakapsaliwa na xahali xizronga. Phela lidzrimi dzrifana ni misava, masimu, tinhova, milambu, ni svin’wana, lesvi hokosvikuma ntsena hi kupsaliwa ka svone. Loko lava tolo avoka vangasvibekisanga ha hombe, inhaka hingakumanga nchumu. Hi svosvo ni xizronga. Loko hingaxibekisi, vanezru ni vatukulu vatotwa hi ndhuma ntsena – xizronga xitava xili le masizreni ni vinyi va xone va xihlayelamfuzri.

9 comentários

  1. M.A. Xizrindzra em 13 de maio de 2021 às 19:23

    “Xizrongo xahoneteliwa…”

    Na dumba lesvaku mutsrali ajula ku tsrala lesvaku:
    – “Xizronga xahoneteliwa…”

    Kambe lesvi ingi oba anyandhayeyo kumbe ajula ku bandlhukana aku:
    – “Xizrongooo! xahoneteliwa…”

    • A. Mazvaya em 15 de maio de 2021 às 13:55

      Hitlangela kubiwa ndleve. Kunene afa hijula kuhlaya lesvaku “Xizronga” kambe na ko kuba nyandha hiku: “Xizrongooo!” svanandzrika. Kumbe xingaza xitweliwa wuzrombe. I khani!

    • Tchucana em 3 de outubro de 2021 às 18:54

      Nditlangela ngopfu.
      Axizronga i pfindla dzrezru; xingafi!

  2. Miguel em 20 de maio de 2021 às 03:30

    Ninyoxile loko nili kazri nihlaya (nidondzra) la nikuma lesvaku mutsrali atizrise azrito: “XIGODZRI”, hikusa i zrito dzra Xizronga xa “XINYONDZROMA” ledzri vanyingi vadzridzrivaliki.

    Kambe nikuma kun’wana kola ka mbangu (site) na kutsraliwi lesvaku “XINGIZA”…

  3. Ernesto em 21 de maio de 2021 às 04:40

    Khanimambu ngopfu svinene ku lavaviki ni miyanakanyu leyi ni ntamu wa kusvitizra. Hitapfuneka hine va kutala hidlhambadlhambekaka loko hijula akutsrala hi lidzrimi dzrezru.

  4. Samuel em 26 de outubro de 2021 às 01:21

    Khanimambu kuhidzrimukisa svaku na hine ha fana ni van’wana vhanu. Na hine hi ni lidzrimi dzra kuxonga. Khanimambu hi ntamu svinene

  5. Carlos em 6 de junho de 2022 às 16:53

    Adoro nossas linguas….
    Ndzi rivaleleni a “xizronga” a xi wupfi eka mina hi ndhlea ya ku xi kanela, a ku xi tsala a ndza ha vuli…Mina ni zama nyana xichangana (chichangana) ku xi bala (tsala), kuxihla xhichana ni hlaya hambi no ndlula hi ku gijima… Ni yendla yini leswaku ni tsala kwatsi kumbe kahle xichangani? Tirimi hi timbiri na tilava kambe ni rhanga hi hetiseka e ka rinwe se ni tlulela rinwani

  6. Graciano em 20 de setembro de 2022 às 17:28

    Khanimambo, Dumbeka hikola ka kuhinyika mabuku mahipfuneke kudondra a xirhonga, lesvo svini lisima hintamu ka hine vamusambikanu hikusa svihipfuna akukhendlemuka svinene akuva hitiva a xintu xerhu!

  7. Graciano em 20 de setembro de 2022 às 17:30

    Khanimambo, Dumbeka hikola ka kuhinyika mabuku mahipfuneke kudondra xirhonga, lesvo svini lisima hintamu ka hine vamusambikanu hikusa svihipfuna akukhendlemuka svinene akuva hitiva a xintu xerhu!

Deixe um Comentário